નિવૃત થવું જોઈએ પણ નિષ્ક્રીય નહિ.

"હું ક્રિકેટ વગર જીવી શકીશ કે નહિ પણ ક્રિકેટ સદાય મારામાં જીવિત રહેશે"
                                                                                                      -સચિન તેંદુલકર

                    સોળ નવેમ્બેર 2013નો દિવસ ઈતિહાસની નોંધપોથીમાં કંઈક આગવી રીતે લખાય ગયો. માસ્ટર બ્લાસ્ટર સચિનની વિદાય એક યાદગાર ક્ષણ બની ગઈ. સમગ્ર વિશ્વએ આ ઘટનાની નોંધ લીધી અને ક્રિકેટના વિશાળ રેકોર્ડ સાથે સચિનનું નામ પણ એક રેકોર્ડ બુકમાં અમર થઇ ગયું. સચિનની આ વિદાય એટલે એક રેકોર્ડના આંકડાને લાગેલું પૂર્ણવિરામ. જેને સમયાંતરે યાદ કરવામાં આવશે ત્યારે સચિન ફરી લોકોના હ્રદયમાં લાઈવ થશે. તેની રમતમાં એક લય હતી, એક સ્પાર્ક હતો જેને જોઇને એક વાર તો કોઈ મંત્રમુગ્ધ બની જાય. પણ દરેકના ક્ષેત્ર સાથે ક્યાંક ખૂણામાં પડેલો કે કેલેન્ડરની તારીખ સાથે જોડાયેલો શબ્દ એટલે એ નિવૃત્તિ. માત્ર ક્રિકેટમાં જ નહિ પણ દરેક માનસના જીવનમાં એ જે તે ક્ષેત્ર સાથે જોડાયેલી છે. કોઈ યોગ્ય સમય લે છે તો કોઈ સમયથી પેહલા. નિવૃત્તિ એટલે ક્ષેત્રની પાછળ મુકેલું પૂર્ણવિરામ, ક્ષેત્રની ભાગદોડીમાંથી મળતો કાયમી વિરામ, જે તે ફિલ્ડને ફોલ્ડ કરી ફેમેલીને આપવામાં આવતું ફુલ્ એસાઈમેન્ટ, ફ્રેન્ડસને ગમે ત્યારે આપી શકાય એવું કમિટમેન્ટ. પરંતુ, જે ફિલ્ડને આપણે અલવિદા કહ્યું હોય છે તે સદાય અપની અંદર ક્યાંકને ક્યાંક જીવતું હોય છે. ક્યારેક કોઈ વખતે અચાનક એ ક્ષેત્ર આપણી સામે તરવરવા લાગે છે એટલે કે માણસ ભલે નિવૃત થાય પણ જે તે સેક્ટર સાથે તે હતો તેની સાથે તેનું મન વત્તા ઓછા અંશે સક્રિય હોય છે. કોઈ પણ ફિલ્ડમાંથી નિવૃત થવું જોઈએ પણ નિષ્ક્રીય નહિ. આપણે અભ્યાસ વખતે કંઈક શીખતા હોયએ છીએ જયારે યુવાનીમાં તેને સાથે લયને દોડીએ છીએ અને વૃધાવસ્થામાં તે ક્ષેત્ર સાથે ચાલી શકાય છે. જીવનની બીજી ઇનિંગમાં પણ ટેસ્ટ મેચ જેવું રમી શકાય છે બસ એક ફિલ્ડ સાથે આપણી કંટીન્યુટી હોવી જોઈએ. નિવૃત્તિ એટલે કોઈ વિષયને મૂકી દેવો એવું નહિ પણ એના માહોલ છોડી દેવો. રતન ટાટાએ પણ નિવૃત્તિ લીધી છે પણ તેમ છતાં એક કંપની મેનેજમેન્ટના અને એક વિનીગ પાવરના ફોર્મ્યુલા તેના મનમાં જીવે છે. આજે તે નિવૃત છે પણ ધીમી ગતિએ પ્રવૃત પણ છે.

                                   બિઝનસમાં પણ એક પઢી પછી નવી પઢીએ તે વેપારનો વ્યાપ વધાર્યો હોય તેવો કિસ્સો એટલે ધીરુભાઈ અંબાણી અને તેના પુત્ર અનિલ અને મુકેશ. જયારે કોઈ વ્યક્તિ નિવૃત થાય છે ત્યારે વ્યવસાયમાં એક જગ્યા ખાલી પડે છે પણ જયારે કોઈ નવું ત્યાં આવે છે ત્યારે એ જગ્યા પર એક નવા સાહસ સાથે નવી દિશા પણ ખુલે છે. નિવૃત માણસ પણ પોતાની  ગમતી પ્રવૃત્તિ સાથે સક્રિય રહી શકે છે. નિવૃત્તિ એટલે મનગમતું કામ કરવા માટેની એક અસરકારક તક. નિવૃત્તિ એટલે આઝાદી પણ એ ક્ષેત્રથી નહિ પણ એક કામથી, ભારેખમ જવાબદારીથી, મશીન જેવા લગતા એકને એક કામથી. કોઈ પણ કામ એક ધ્યાનથી ઓછુ નથી અને તેને છોડ્યા બાદ ક્યાંય ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા મથવું પણ પડે. નિવૃત્તિ બાદ પણ તે કામનું સાતત્ય હોય તો સદાય આપણે એક્ટિવ રહીએ છીએ. કોઈ કાર્યક્રમ હોય કે ક્રિકેટ લાઈવ વસ્તુની મઝા જ અલગ હોય છે. આવી જ રીતે આપણે પણ લાઈવ રહી શકીએ. જિંદગીની હાફસેન્ચુરી બાદ કોઈ તીવ્રતાની ખાસ કોઈ આવશયકતા રેહતી નથી. પરતું, કામ સાથેની એક મજબુત રીતે કનેક્ટ થયેલા રેહવું પડે. પ્રવૃત્તિ માણસને એક એપડેટ આપે છે. કોઈ કલ્ચરની અને ફ્રેશ થઇ શકાય એવા વાઉચરની. નિષ્ક્રીયતા માણસને આળસુ બનાવે છે. હંમેશા સુસ્તીમાં રેહવા કરતા કાયમ સ્ફૂર્તિમાં રહતા લોકો બીજા માટે એક પ્રેરણા સમાન હોય છે. નિવૃત્તિના બીજ કરતા નિષ્ક્રીયતાનું નીંદણ જયારે ઉગી નીકળે ત્યારે અપણા જ ફિલ્ડના કામથી આપણે કંટાળો આવે છે. કોઈ કામના અભાવે માણસના સ્વભાવમાં પણ ફેર પડે છે. નિવૃત્તિને એક અલગ દ્રષ્ટિકોણથી વ્યાખ્યાયિત કરીએ તો નિવૃત્તિ એટલે જે તે ક્ષેત્રનો સારા સમયથી લઈને સમસ્યા સુધીના ગાળાનો પુરેપુરો નીચોડ, નિત્ય સાથે રહતું એક યાદોનું વમળ. જયારે જયારે એક જગ્યા કે કામ સામેથી પસાર થશે ત્યારે એક આખા યુગની સફર આપણી આંખ સામે જીવિત બની જાય છે. એક  તરફ કામનો છૂટતો હતો મોહ અને બીજી તરફ એક મન કે જ હવે કામની બાઉન્ડ્રી માંથી મુક્ત છે. નિવૃત્તિ જરૂરી છે પણ સદાય તે ક્ષેત્રને તિલાંજલિ આપવી યોગ્ય નથી.


             રાજનીતિથી લઈને રમતના મેદાન સુધીના તમામ ક્ષેત્રમાં રીટાયરમેન્ટ હોય છે જ. પણ રાજકારણમાં તો કોઈ  નિવૃત્તિ શબ્દ ઉચ્ચારતું પણ નથી અને રણછોડની માફક રાજીનામાંની વાતો કરે છે. નિવૃત્તિ એક બદલાવ આપે છે જેથી આપણા મનના ભાવ પણ બદલે છે. કારણ કે આઝાદી કોને ન ગમે?? પણ એક ક્ષેત્ર હોય છે જે સતત આપણી સાથે કોઈ એક વિચારમાં કે વાણીમાં જીવતું હોય છે અને આપણા પર તેની એક અસર હોય છે. એક પ્રયોગ કરવા જેવો છે કે એક વખત કોઈ કારણ વિના આપણે આપણી શાળાએ જઈએ અને ત્યાં મેદાનમાં રમતા બાળકોને જોતા આપણે જે તે ગેમ પાછળ કરેલી પ્રેક્ટિસ યાદ આવી જાય છે. લતા મંગેશકરે પણ નિવૃત્તિ લીધી છે પણ રીયાઝ છોડ્યો નથી. એક બાજુ જે તે ગીત સાથે રહેલી યાદ છે તો બીજી તરફ અનુભવની ખુબ સારી રેફરન્સ બુક હોય છે. જિંદગીના વીતેલા સમયમાં કેટલાક પાનાઓ પર એવી યાદો રહેલી હોય છે જે અપણા દાયકાને તાજો કરી દે છે અને એક નવું જોમ અપણામાં રેડે છે.

આઉટ ઓફ ધ બોક્ષ.

કોઈ પણ વયે આઉટડેટેડ થાવ એના કરતા દરેક ક્ષણે અપડેટ થઇ જાવ.

(હેટ્સ ઓફ જિંદગી પુસ્તકમાંથી)