શું તમને ખબર છે દેશની ટ્રેનના નામ કેવી રીતે પડ્યા?
મેટ્રો રેલના સ્વપ્નને સાકાર કરવા આગળ વધતા રેલ તંત્રએ મુસાફરલક્ષી અસરકારક પગલા લીધા છે. જ્યારે મે માસના અંતમાં અને જૂન મહિનાની શરૂઆતમાં ભારતની ઓળખસમી રેલાગાડીઓએ પોતાની યાત્રામાં અડધી સદી પુરી કરી. જેમાં ડેક્કન ક્વિન, પંજાબ મેલ, ગુજરાતમાં અમદાવાદથી શરૂ થયેલી પ્રથમ રેલગાડીનો સમાવેશ થાય છે. મુંબઇ-અમદાવાદ બુલેટ ટ્રેન પ્રોજેક્ટના શ્રીગણેશ સપ્ટેમ્બરમાં થવાના છે ત્યારે જાપાન અને ભારતના વડા આ કાર્યક્રમમાં જોડાશે તેવી આશા રાખવામાં આવી રહી છે. કુલ રૂ.63 હજાર કરોડના આ પ્રોજેક્ટથી અમદાવાદ-મુંબઇ વચ્ચેનું અંતર ઘટશે. સાથોસાથ અમદાવાદમાં પણ મેટ્રોની સવારી શરૂ થવા જઇ રહી છે. જેનું કામ જેટગતિએ ચાલી રહ્યું છે. જે મેટ્રો શરૂ થતા અમદાવાદના આંતરિક પરિવહનનું ચિત્ર પણ પલટાશે.
ભારતીય રેલ વિભાગ તેના સાહસ અને સિધ્ધ કરેલા સોપાનથી વિશ્વભરમાં ડંકો વગાડી રહ્યું છે. ખાસ કરીને રેલવેની સિગ્લનલ સિસ્ટમની સાથે અતિ આધુનિક જીપીએસ સિસ્ટમે હાથ મિલાવતા પરિવહન માધ્યમ સરળ થતુ જાય છે. દેશની દરેક ટ્રેન તેના નંબર અને ઝોન પ્રમાણે ઓળખ ધરાવે છે. જે રીતે ટ્રેનના નંબરનું મહત્વ છે એટલું જ તેના નામનું મહત્વ છે. અંગ્રેજોએ શરૂ કરેલું આ પરિવહન માધ્યમ ભારતીય ઓથોરિટી પાસે આવતા સગવડ પ્રમાણે વ્યાખ્યાઓ બદલતી રહી એવું જરા પણ ન બન્યું. જે રીતે દેશના સૌથી લાંબા અને અગત્યના નેટવર્કે સાહસની સિક્સર મારી છે તેમાં સ્વરૂપો બદલતા જાય છે. જાણકારીની જડીબુટ્ટીઓમાં સતત અને સખત વધારો થતો ગયો તેમજ પાયાના ફોર્મેટનું સાતત્ય જળવાતુ ગયું. રેલવેની બાબતોમાં સામાન્ય જ્ઞાન સૌની પાસે રહેલું જ છે પણ ઇતિહાસની વાર્તા સાથે અમેઝિંક કહી શકાય તેવા પારાઓની રંગબેરંગી માળા તૈયાર કરવાનો પ્રયાસ અનેક વખત થયો.
દેશની દરેક રેલવેના નંબરમાં આઇઆર હોય છે. જે ઝોનલ નંબર દર્શાવે છે. મોટાભાગની ટ્રેનના નામ યાદ રાખવાની આદત આપણને હોય છે ત્યાર બાદ બર્થ નંબરની શોધ શરૂ થાય છે. રેલ માધ્યમથી કોઇ યાત્રા શરૂ થાય ત્યારે તેના આગમનથી જ એક અનોખો રોમાંચ હોય છે. મોટા અવાજ સાથે પ્લેટફોર્મમાં પ્રવેશતી રેલગાડીના ડબ્બા જે સ્પીડથી આવે છે તેમના બમણી સ્પીડથી તે રેલવેના હાઇવે પર દોડતા રહે છે. જ્યારે શરૂઆત થઇ ત્યારથી જ આંરભ અને અંતના જંક્શન બોલવામાં આવે છે જે આજે મેટ્રોમાં પણ યથાવત છે. જેમ કે, દિલ્લી-અમદાવાદ ટ્રેન. ત્યાર બાદ તે ટ્રેનનું નામ બોલાય છે. દિલ્લી-અમદાવાદ યોગા એક્સપ્રેસ. આપણા દેશની 80 ટકા ટ્રેનના નામ જે તે પ્રદેશના લેન્ડમાર્ક, નદીના નામ અને પહાડના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યા છે. દરરોજ અપ-ડાઉન કરતા લોકો માટે શહેરના નામ સાથે વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. તેથી ટ્રેનના નંબરના બદલે નામ લોકોના હોઠે વસી ગયા છે. પ્રાથમિક ધોરણે પ્રકૃતિના તત્વોને પ્રાધાન્ય આપ્યા બાદ વિશેષ વ્યક્તિના નામે ટ્રેનના નામ અંકિત થયા.
ટ્રેનના નામાંકરણ બાદ જે તે ટ્રેનની કેટેગરી જોડી દેવામાં આવી. જેમ કે, ઇન્ટરસિટી એક્સપ્રેસ, જનતા મેલ, ચેન્નઇ-જયપુર એક્સપ્રેસ. હાવરા-અન્સોલ એક્સપ્રેસ ટ્રેનને અગ્નિવીણા એક્સપ્રેસ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. જેનું અગાઉનું નામ બિધાન એક્સપ્રેસ હતું. વાસ્તવમાં અગ્નિવીણા કવિ કાઝી નઝરુલનો કાવ્યસંગ્રહ છે. આવી અન્ય એક ઘટના. સાહિત્યની કૃતિ પરથી રેલનું નામ કામયાણી એક્સપ્રેસ. કામયાણી કવિ જયશંકર પ્રસાદનો કાવ્યસંગ્રહ છે. કોચી-ઇન્દોર એક્સપ્રેસ ટ્રેનને અહલ્યાનગરી એક્સપ્રેસ ટ્રેન નામ આપવામાં આવ્યું કારણ કે, ઇન્દોર પર હોલ્કર રાણી અહલ્યાબાઇનું શાસન હતુ. દુર્ગ-ભોપાલ ટ્રેનને અમરકંટક એક્સપ્રેસ નામ અપાયું છે. કારણ કે ભોપાલ પાસે અમરકંટક પહાળ આવેલો છે. જેને નર્મદાનું ઉદ્દગમ સ્થાન કહેવામાં આવે છે. આવી જ અન્ય ટ્રેન મંડોવી એક્સપ્રેસ જેનું નામ મહારાષ્ટ્રની મંડવી નદી પરથી રાખવામાં આવ્યું છે. ગુવાહાટીથી નીકળતી કાંચનજંગા એક્સપ્રેસનું નામ કાંચનજંગાના પહાળી વિસ્તાર પરથી રખાયું છે. કેટલાક નામ પાછળ જે તે પ્રદેશની ભાષાને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું. દુરંતો શબ્દ બંગાળી છે. જેનો અર્થ સ્પીડ, ગતિ એવો થાય છે. ઝારખંડ પાસે નાનું એવું જંક્શન છે જેનું નામ છે મુરી. જાણીને નવાઇ લાગશે કે, રેલ તંત્ર મુરી એક્સપ્રેસ દોડાવી રહ્યું છે.
દેશના પાંચ ઝોનમાં ફેલાયેલું રેલ તંત્ર ઝોન વાઇસ પણ ટ્રેનને નામ આપી ચૂક્યું છે. હૈદરાબાદ-નિઝામુદ્દિન એક્સપ્રેસને દક્ષિણ એક્સપ્રેસથી ઓળખવામાં આવ છે. જ્યારે હાવરા-નવી દિલ્લીને પૂર્વ એક્સપ્રેસ કહેવામાં આવે છે. આ તમામ નામ પાછળની ખાસ વાત એ છે કે તમે રેલવેના ફોર્મમાં કોઇ જૂના નામ લખો કે આરંભ અને અંતના સ્ટેશન લખો તંત્રનું કોમ્પ્યુટર આપમેળે તે ટ્રેનનો નંબર ટિકિટમાં પ્રિન્ટ કરી દે છે. એટલે દક્ષિણ એક્સપ્રેસ લખો એટલે કામ ચાલી જાય. બ્લેક ડાયમંડ એક્સપ્રેસ, સ્ટીલ એક્સપ્રેસ, કોયલફિલ્ડ એક્સપ્રેસ. આ કોઇ ટોય ટ્રેનના નામ નથી. શહેરની સ્પેશ્યાલીટીને ટ્રેનના નામ સાથે જોડી દેવામાં આવી છે. બ્લેક ડાયમંડ એક્સપ્રેસ એટલે ધનબાદ, સ્ટીલ એક્સપ્રેસ એટલે ટાટાનગર. દેશના ભાગલા વખતે પણ ટ્રેને મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. રઇશ ફિલ્મના પ્રમોશન વખતે કિંગ ખાને અગસ્ટક્રાંતિ એક્સપ્રેસમાં સવારી કરી. આ ટ્રેન પાછળ ઇતિહાસ જોડાયેલો છે. ભારત છોડોની ચળવળ વખતે માઇલસ્ટોન બનેલું ગ્વાલિયા ટાંક મેદાન જેને પછીથી ઓગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાનથી ઓળવામાં આવ્યું, તે પરથી ટ્રેનનું નામ ઓગસ્ટક્રાંતિ એક્સપ્રેસ રાખવામાં આવ્યું. જે દિલ્લીથી મુંબઇને જોડે છે. આ તો થઇ ટ્રેનના નાંમાકનની વાત. હવે પછી ટ્રેનના અમેઝિંગ રૂટ વિશેની વાત.
મેટ્રો રેલના સ્વપ્નને સાકાર કરવા આગળ વધતા રેલ તંત્રએ મુસાફરલક્ષી અસરકારક પગલા લીધા છે. જ્યારે મે માસના અંતમાં અને જૂન મહિનાની શરૂઆતમાં ભારતની ઓળખસમી રેલાગાડીઓએ પોતાની યાત્રામાં અડધી સદી પુરી કરી. જેમાં ડેક્કન ક્વિન, પંજાબ મેલ, ગુજરાતમાં અમદાવાદથી શરૂ થયેલી પ્રથમ રેલગાડીનો સમાવેશ થાય છે. મુંબઇ-અમદાવાદ બુલેટ ટ્રેન પ્રોજેક્ટના શ્રીગણેશ સપ્ટેમ્બરમાં થવાના છે ત્યારે જાપાન અને ભારતના વડા આ કાર્યક્રમમાં જોડાશે તેવી આશા રાખવામાં આવી રહી છે. કુલ રૂ.63 હજાર કરોડના આ પ્રોજેક્ટથી અમદાવાદ-મુંબઇ વચ્ચેનું અંતર ઘટશે. સાથોસાથ અમદાવાદમાં પણ મેટ્રોની સવારી શરૂ થવા જઇ રહી છે. જેનું કામ જેટગતિએ ચાલી રહ્યું છે. જે મેટ્રો શરૂ થતા અમદાવાદના આંતરિક પરિવહનનું ચિત્ર પણ પલટાશે.
ભારતીય રેલ વિભાગ તેના સાહસ અને સિધ્ધ કરેલા સોપાનથી વિશ્વભરમાં ડંકો વગાડી રહ્યું છે. ખાસ કરીને રેલવેની સિગ્લનલ સિસ્ટમની સાથે અતિ આધુનિક જીપીએસ સિસ્ટમે હાથ મિલાવતા પરિવહન માધ્યમ સરળ થતુ જાય છે. દેશની દરેક ટ્રેન તેના નંબર અને ઝોન પ્રમાણે ઓળખ ધરાવે છે. જે રીતે ટ્રેનના નંબરનું મહત્વ છે એટલું જ તેના નામનું મહત્વ છે. અંગ્રેજોએ શરૂ કરેલું આ પરિવહન માધ્યમ ભારતીય ઓથોરિટી પાસે આવતા સગવડ પ્રમાણે વ્યાખ્યાઓ બદલતી રહી એવું જરા પણ ન બન્યું. જે રીતે દેશના સૌથી લાંબા અને અગત્યના નેટવર્કે સાહસની સિક્સર મારી છે તેમાં સ્વરૂપો બદલતા જાય છે. જાણકારીની જડીબુટ્ટીઓમાં સતત અને સખત વધારો થતો ગયો તેમજ પાયાના ફોર્મેટનું સાતત્ય જળવાતુ ગયું. રેલવેની બાબતોમાં સામાન્ય જ્ઞાન સૌની પાસે રહેલું જ છે પણ ઇતિહાસની વાર્તા સાથે અમેઝિંક કહી શકાય તેવા પારાઓની રંગબેરંગી માળા તૈયાર કરવાનો પ્રયાસ અનેક વખત થયો.
દેશની દરેક રેલવેના નંબરમાં આઇઆર હોય છે. જે ઝોનલ નંબર દર્શાવે છે. મોટાભાગની ટ્રેનના નામ યાદ રાખવાની આદત આપણને હોય છે ત્યાર બાદ બર્થ નંબરની શોધ શરૂ થાય છે. રેલ માધ્યમથી કોઇ યાત્રા શરૂ થાય ત્યારે તેના આગમનથી જ એક અનોખો રોમાંચ હોય છે. મોટા અવાજ સાથે પ્લેટફોર્મમાં પ્રવેશતી રેલગાડીના ડબ્બા જે સ્પીડથી આવે છે તેમના બમણી સ્પીડથી તે રેલવેના હાઇવે પર દોડતા રહે છે. જ્યારે શરૂઆત થઇ ત્યારથી જ આંરભ અને અંતના જંક્શન બોલવામાં આવે છે જે આજે મેટ્રોમાં પણ યથાવત છે. જેમ કે, દિલ્લી-અમદાવાદ ટ્રેન. ત્યાર બાદ તે ટ્રેનનું નામ બોલાય છે. દિલ્લી-અમદાવાદ યોગા એક્સપ્રેસ. આપણા દેશની 80 ટકા ટ્રેનના નામ જે તે પ્રદેશના લેન્ડમાર્ક, નદીના નામ અને પહાડના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યા છે. દરરોજ અપ-ડાઉન કરતા લોકો માટે શહેરના નામ સાથે વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. તેથી ટ્રેનના નંબરના બદલે નામ લોકોના હોઠે વસી ગયા છે. પ્રાથમિક ધોરણે પ્રકૃતિના તત્વોને પ્રાધાન્ય આપ્યા બાદ વિશેષ વ્યક્તિના નામે ટ્રેનના નામ અંકિત થયા.
દેશના પાંચ ઝોનમાં ફેલાયેલું રેલ તંત્ર ઝોન વાઇસ પણ ટ્રેનને નામ આપી ચૂક્યું છે. હૈદરાબાદ-નિઝામુદ્દિન એક્સપ્રેસને દક્ષિણ એક્સપ્રેસથી ઓળખવામાં આવ છે. જ્યારે હાવરા-નવી દિલ્લીને પૂર્વ એક્સપ્રેસ કહેવામાં આવે છે. આ તમામ નામ પાછળની ખાસ વાત એ છે કે તમે રેલવેના ફોર્મમાં કોઇ જૂના નામ લખો કે આરંભ અને અંતના સ્ટેશન લખો તંત્રનું કોમ્પ્યુટર આપમેળે તે ટ્રેનનો નંબર ટિકિટમાં પ્રિન્ટ કરી દે છે. એટલે દક્ષિણ એક્સપ્રેસ લખો એટલે કામ ચાલી જાય. બ્લેક ડાયમંડ એક્સપ્રેસ, સ્ટીલ એક્સપ્રેસ, કોયલફિલ્ડ એક્સપ્રેસ. આ કોઇ ટોય ટ્રેનના નામ નથી. શહેરની સ્પેશ્યાલીટીને ટ્રેનના નામ સાથે જોડી દેવામાં આવી છે. બ્લેક ડાયમંડ એક્સપ્રેસ એટલે ધનબાદ, સ્ટીલ એક્સપ્રેસ એટલે ટાટાનગર. દેશના ભાગલા વખતે પણ ટ્રેને મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. રઇશ ફિલ્મના પ્રમોશન વખતે કિંગ ખાને અગસ્ટક્રાંતિ એક્સપ્રેસમાં સવારી કરી. આ ટ્રેન પાછળ ઇતિહાસ જોડાયેલો છે. ભારત છોડોની ચળવળ વખતે માઇલસ્ટોન બનેલું ગ્વાલિયા ટાંક મેદાન જેને પછીથી ઓગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાનથી ઓળવામાં આવ્યું, તે પરથી ટ્રેનનું નામ ઓગસ્ટક્રાંતિ એક્સપ્રેસ રાખવામાં આવ્યું. જે દિલ્લીથી મુંબઇને જોડે છે. આ તો થઇ ટ્રેનના નાંમાકનની વાત. હવે પછી ટ્રેનના અમેઝિંગ રૂટ વિશેની વાત.
